GNIEWKOWO - Pomnik księcia Władysława Białego

Ostatni Piast kujawski

Ostatni Piast kujawski - Władysław, względu na kolor włosów zwany Białym (Albus), urodził się w Gniewkowie około 1330 roku. Był synem księcia gniewkowskiego Kazimierza III. Po śmierci ojca przejął władzę nad księstwem złożonym z dwóch kasztelanii: gniewkowskiej i słońskiej. Pierwsze lata swoich rządów spędził na współpracy ze swoim bliskim krewnym Kazimierzem Wielkim, który nadał mu jako lenno kasztelanię inowrocławską. Polityczne plany króla Kazimierza doprowadziły też do małżeństwa Władysława z księżniczką śląską Elżbietą.

Józef Ignacy Kraszewski poświęcił Władysławowi swą powieść „Biały książę” ; losy księcia możemy również poznać dzięki „Kronice Janka z Czarnkowa”, obejmującej okres od 1370 do 1384 roku tj. czasy, których Janko - związany z kancelarią królewską Kazimierza Wielkiego - był bezpośrednim świadkiem. Z kroniki dowiadujemy się między innymi, że Władysław po śmierci [...] swej żony, którą wielce miłował, przejęty smutkiem, nie chciał żenić się z inną [...], zastawił za 1000 florenów swe księstwo królowi i wyruszył w podróż po Europie (jego biograf Józef Śliwiński nazywa go największym podróżnikiem wśród Piastów), goszcząc na wielu dworach (wśród nich papieskim i cesarskim); odbył także pielgrzymkę do grobu Chrystusa. W 1366 roku wstąpił w Citeaux do klasztoru cystersów, lecz po „nijakim czasie” uciekł stamtąd i przeniósł się do benedyktynów w Dijon. Jan Matejko przedstawił księcia na obrazie "Władysław Biały w Dijon" znajdującym się obecnie w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po śmierci Kazimierza Wielkiego, jako jego najbliższy krewny, Władysław był prawowitym spadkobiercą króla, lecz jako zakonnik i władca niewielkiego księstwa nie został uwzględniony w sukcesji; tron przypadł Ludwikowi Węgierskiemu (spowinowaconemu z Władysławem, który był wujem żony Ludwika). Wkrótce jednak możni wielkopolscy - niezadowoleni z panowania Ludwika - usiłowali osadzić Władysława na polskim tronie. Władysław zbrojnie wtargnął na Kujawy, zdobył zamki w Złotoryi, w Raciążku i w Gniewkowie. Jednak w decydującej bitwie został pobity przez wojska królewskie i w układzie zawartym w Brześciu Kujawskim zrezygnował ze swych praw do spadku po Kazimierzu Wielkim. W 1381 roku powrócił do klasztoru benedyktynów i chociaż w następnym roku uzyskał od papieża Klemensa VII zwolnienie ze ślubów zakonnych i potwierdzenie praw do tronu; nie podjął już jednak starań o koronę Polski. Zmarł w Strasburgu w 1388 roku i zgodnie z jego wolą pochowano Władysława w kościele benedyktynów w Dijon (obecnej archikatedrze św. Benigna). Płyta grobowa przedstawia zakonnika, nad którego głową anioł trzyma królewską koronę, inni aniołowie trzymają tarcze z herbami Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Napis na płycie głosi:

Tu leży mąż sławny i pobożny, Władysław niekiedy księciem Białym zwany, przez kilka lat mnich tego zakonu, później zwolniony od ślubów zakonnych przez papieża z powodu sukcesji tronu polskiego (...)

W nekrologach opactwa nazwano go „duc de Pologne”  - książę z Polski lub „le roy Lancelot” - król Lancelot; co niewątpliwie było wynikiem jego aspiracji do korony polskiej i nawiązaniem do burzliwych losów Władysława - jednej z najbardziej barwnych postaci dynastii piastowskiej. Wraz z Władysławem do historii przeszła - wywodząca się od Konrada księcia mazowieckiego i kujawskiego - kujawska linia Piastów, z której pochodzili Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki.

Dla upamiętnienia powiązania miasta z piastowską historią Polski, na rynku Gniewkowa w 2011 roku postawiono pomnik Władysława Białego, którego autorem jest bydgoski artysta Marek Guczalski. Przed pomnikiem stanęła „ławeczka zgody”, miejsce, na którym wbrew nazwie miasta - najłatwiej się wybacza. Krótka historia tego pomnika ma epizod godny burzliwego życia księcia. Podczas montażu pomnika okazało się, że wykonana oddzielnie głowa jest nieproporcjonalnie duża. Już po odsłonięciu pomnika, Władysławowi ”ścięto” głowę zastępując ją nową, o jedną trzecią mniejszą.