BRZEŚĆ KUJAWSKI - Kościół św. Stanisława Biskupa

Rodzinne miasto Władysława Łokietka

Brześć Kujawski, jedna ze starszych osad na Kujawach, w średniowieczu był grodem warownym. Pierwsza wzmianka o Brześciu pochodzi z 1228 roku. W 1236 roku Konrad Mazowiecki przekazał Kujawy swojemu synowi Kazimierzowi, który w 1250 roku nadał Brześciowi prawa miejskie. Rozwój miasta związany był z siedzibą kujawskiej linią rodu Piastów, tu urodził się i dorastał syn Kazimierza, Władysław Łokietek, późniejszy Wladislaus, Dei gracia, Rex Polonie, nec non Terrarum Cracovie, Sandomirie, Lancicie, Cuyavie, Siradieque Dominus et Heres - z Bożej łaski król Polski, pan i dziedzic ziemi krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, Kujaw i ziemi sieradzkiej, który po śmierci ojca otrzymał niewielką dzielnicę brzesko-kujawską. Jego koronacja kończyła okres rozbicia dzielnicowego w Polsce.

W dziejach Brześcia jak w zwierciadle odbijały się stosunki polsko-krzyżackie - kilkakrotnie miały tu miejsce rokowania między stronami. Miasto, zdobyte przez Krzyżaków 1332 roku, powróciło do Polski za czasów Kazimierza Wielkiego, jednak przez blisko 100 lat nadal żyło pod groźbą powtarzających najazdów. Znany jest obraz Jana Matejki „Władysław Łokietek zrywający układy z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim” znajdujący się w Muzeum Narodowym w Warszawie; w czasie spotkania z przedstawicielami zakonu Łokietek odmówił przyjęcia warunków pokoju zaproponowanych przez Krzyżaków, wybuchła wojna polsko-krzyżacka, w wyniku której Krzyżacy zajęli Kujawy.

Brześć ucierpiał wiele od Krzyżaków; w 1332 roku zniszczyli oni także murowany kościół św. Stanisława, który posiadał trzynastowieczne korzenie - powstał prawdopodobnie po zjeździe książąt, związanym z kanonizacją tego świętego w 1254 roku. Także później kościół był wielokrotnie niszczony i odbudowywany. Największe zniszczenie spotkało świątynię podczas wojen szwedzkich w XVII wieku, później także w czasie wojen napoleońskich. Na początku XX wieku - według projektu Tomasza Pajzderskiego - przywrócono kościołowi jego gotycki charakter. Jest to świątynia trójnawowa o nawach równej wysokości. We wnętrzu pokryta jest modernistyczno-secesyjną polichromią, w której obok bogatej ornamentyki uwagę zwracają freski o tematyce historycznej, wśród nich „Arcybiskup Janisław ogłasza Krzyżakom w tej świątyni surową naganę papieża Jana XXII za napady na Polskę" (również w Brześciu obradował sąd w tzw. procesie inowrocławskim). Oprócz wyposażenia w stylu modernistycznym, część rzeźb pochodzi z XV-XI wieku, wśród nich późnogotycka płaskorzeźba z około 1520 roku, wykonana prawdopodobnie przez jednego z uczniów Wita Stwosza.