Szlak Piastowski jest od 2016 r. zarządzany przez dwóch koordynatorów - na terenie Wielkopolski jest nim Klaster Turystyczny "Szlak Piastowski w Wielkopolsce" (www.szlakpiastowski.travel), a na terenie Kujaw - Lokalna Organizacja Turystyczna "Pałuki" (paluki.travel.pl). Wspólna koordynacja Szlaku Piastowskiego (ponad granicami) jest prekursorskim rozwiązaniem organizacyjnym w zakresie zarządzania szlakami kulturowymi w Polsce. Szlak Piastowski jest przykładem współpracy dwóch województw, dwóch koordynatorów, kilkudziesięciu jednostek samorządu terytorialnego oraz kilkudziesięciu obiektów różnego typu (obiekty sakralne, muzea i instytucje kultury, podmioty prywatne).
Zacznijmy od początku
Turystyczna trasa znana pod nazwą Szlak Piastowski jest najstarszą tego typu trasą w Polsce, a jej przebieg łączy najważniejsze obiekty i zabytki naszej historii związanej z początkami państwa polskiego. Jest to szlak turystyczny o niepowtarzalnych walorach historycznych i edukacyjnych. Ideą i przesłaniem szlaku jest prezentacja i udostępnienie autentycznych obiektów historycznych związanych z początkami Polski i religii chrześcijańskiej na naszych ziemiach. Dynastia Piastów, budując zręby naszej państwowości, dokonała niezwykle istotnych przemian, zarówno ideologicznych, jak i gospodarczych, czy administracyjnych. Panowanie tej Dynastii jest najistotniejszym okresem w dziejach naszego państwa, a dostępne obiekty szlaku – grody, palatia, kościoły – są świadectwem wielkości i świadomego wkraczania w nowe czasy przez społeczność wieków X-XIV.
Szlak Piastowski zlokalizowany jest na obszarze dwóch województw: wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego. Głównymi miejscowościami na trasie Szlaku są: Poznań, Gniezno, Strzelno i Kruszwica. Szlak Piastowski jest szlakiem kulturowym o cennych walorach edukacyjnych. Treści wyznaczające szlak są rozpoznawalne, poznawane w toku nauczania już na poziomie szkolnictwa podstawowego.
Niektóre z obiektów szlaku były odwiedzane przez turystów już w XIX wieku. Najwcześniejsza udokumentowana propozycja wyprawy turystycznej „piastowskim szlakiem” pojawiła się w 1938 roku w przewodniku Jana Kilarskiego jako „kraina najdawniejszych naszych dziejów”. Zdecydowany rozwój ruchu turystycznego po Szlaku Piastowskim odnotowano w końcówce lat 50. XX wieku, a szczególnie w połowie lat 60. w kontekście jubileuszu 1000-lecia Państwa Polskiego. Pierwsze zlecenia dla przewodników grup wycieczkowych pojawiły się w roku 1957, natomiast wzmożony przyjazd grup szkolnych do przestrzeni Szlaku Piastowskiego odnotowano pod koniec lat 60. W tym też okresie powstało wiele inwestycji lokalnych rozbudowujących infrastrukturę Szlaku Piastowskiego oraz szereg projektów miękkich o charakterze turystyczno-kulturowym. W tym czasie powstały też państwowe placówki muzealne, tematyzowane na dziedzictwo piastowskie – Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy oraz Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. Swoistym magnesem turystycznym przez cały czas był rezerwat archeologiczny w Biskupinie. Kolejne lata przynosiły nowe sposoby ujęcia i przedstawiania Szlaku Piastowskiego, odchodząc od ujęcia przestrzennego, w kierunku opisywania przebiegu tras szlaku. W roku 1976 nastąpił etap jego profesjonalnej organizacji, szczególnie na odcinku od Poznania do Gniezna. Przeprowadzono szereg prac konserwatorskich, wybudowano wiele nowych obiektów i pomników, dokonano rewaloryzacji gnieźnieńskiego rynku, stworzono sieć punktów usługowych dla turystów. W tym czasie powstał również pierwszy przewodnik autorstwa Włodzimierza Łęckiego, który na wiele lat wyznaczył pięć odcinków tras Szlaku, z główną koncentracją na osi Poznań – Gniezno – Kruszwica – Inowrocław. Tym sposobem Szlak Piastowski przybrał postać charakterystycznej „ósemki” z centralnym punktem w Gnieźnie – miejscem przecięcia poszczególnych odcinków.
Restytucja Szlaku Piastowskiego
Po kilkudziesięciu latach funkcjonowania szlaku samorząd powiatu gnieźnieńskiego podjął inicjatywę restytucji Szlaku Piastowskiego w celu jego uporządkowania, przywrócenia mu unikatowości w obliczu masowo powstających w Polsce szlaków turystycznych oraz podniesienia jakości świadczonych usług dla coraz bardziej wymagających turystów. Ponowna organizacja Szlaku pozwala przygotować nowe miejsca pracy, stworzyć możliwości podejmowania inicjatyw gospodarczych (gastronomicznych, hotelarskich, usług turystycznych, pamiątkarstwa) w rejonie przebiegu szlaku. Dzięki badaniom przeprowadzonym przez dra Armina Mikosa von Rohrscheidt – specjalisty ds. turystyki kulturowej, okazało się, iż dotychczasowy Szlak Piastowski charakteryzował się niskim stopniem zgodności tematycznej obiektów z profilem szlaku:
- zgodność pełna: 47% obiektów,
- zgodność częściowa: 11% obiektów,
- brak zgodności: 42% obiektów.
Za zasadne uznano więc gruntowną przebudowę Szlaku Piastowskiego w celu nadania mu zdecydowanie większej autentyczności.
Inicjatywą tą zainteresowane zostały Samorządy Województw Wielkopolskiego i Kujawsko-Pomorskiego. W roku 2011, decyzją obu Marszałków, powołano Radę Programowo-Naukową ds. Szlaku Piastowskiego, której Przewodniczącym został Starosta Gnieźnieński. W skład Rady weszli naukowcy, badacze, urzędnicy oraz gestorzy wybranych obiektów kulturowych i turystycznych z województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego.
W ślad za powołaniem Rady, 4 września 2012 r. w Gnieźnie, Marszałkowie Województw Wielkopolskiego i Kujawsko-Pomorskiego podpisali list intencyjny w sprawie restytucji Szlaku Piastowskiego. Tego roku w Gnieźnie odbyła się też pierwsza, międzyregionalna konferencja poświęcona zmianom na Szlaku Piastowskim, kontynuowana cyklicznie w kolejnych latach.
W roku 2011, w wyniku prac Rady, została wyznaczona nowa przestrzeń Szlaku Piastowskiego, ograniczona cezurą czasową do roku 1370 (czyli do końca panowania dynastii Piastów) oraz nowa przestrzeń geograficzna. W roku 2012 przeprowadzono audyt turystyczny oraz badanie ruchu turystycznego na Szlaku Piastowskim.
Rada Programowo-Naukowa ds. Szlaku Piastowskiego, rozpoczynając swoje prace, przyjęła następujące kryteria materialności w odniesieniu do przebudowywanego Szlaku Piastowskiego:
- uzasadniona tematyzacja (gwarancja autentyczności kulturowej),
- oznaczenie przebiegu i obiektów (in situ i/lub systemowe),
- dostępność obiektów (komunikacyjna i faktyczna),
- koordynacja szlaku (jako systemu i oferty).
Zgodnie z powyższymi kryteriami uznano, iż:
- należy dokonać oceny zgodności tematycznej obiektów (zgodnie z ustaloną cezurą czasową),
- ustalić dopuszczalne typy obiektów: pierwotne, wtórne i wykreowane,
- wyznaczyć docelowo linearny i zwarty przebieg szlaku.
Ponadto przyjęto, iż marka Szlaku Piastowskiego kojarzy się z obszarem obu województw, dlatego szlak nie będzie on wykraczał poza teren województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego.
W wyniku prac Rady w roku 2012 przyjęte zostały 2 główne trasy Szlaku Piastowskiego, krzyżujące się w Gnieźnie:
- pierwsza, rozpoczyna się w Lubiniu i przebiega przez Poznań, Pobiedziska, Ostrów Lednicki do Gniezna, a następnie przez Trzemeszno, Mogilno, Strzelno, Inowrocław, Kruszwicę, Płowce, Brześć Kujawski i Włocławek.
- druga, trasa przebiega na linii północny-zachód – południowy-wschód, a więc od Wągrowca poprzez Łekno, Żnin, Biskupin, Gniezno, Grzybowo k. Wrześni, Ląd nad Wartą do Konina i Kalisza, gdzie znajduje się rezerwat archeologiczny na Zawodziu – związany z okresem rozbicia dzielnicowego i wielkopolską linią Piastów. Centralnym ośrodkiem Szlaku jest Gniezno – świadectwo wczesnopiastowskiego „Civitas Schinesghe”.
Mimo powyższych ustaleń, w związku ze stałymi aspiracjami miejscowości i obiektów nie uznanych w pierwszym etapie jako obiekty Szlaku Piastowskiego, Rada postanowiła wyjść naprzeciw oczekiwaniom przedstawicieli branży oraz samorządowców i przeprowadzić drugi audyt historyczno-turystyczny w kilkunastu miejscowościach i obiektach. W województwie kujawsko-pomorskim audytem objęto: Wenecję, Gąsawę, Marcinkowo Górne, Pakość, Kościelec, Gniewkowo, Radziejów i Kowal. W Wielkopolsce audyt przeprowadzono w Tarnowie Pałuckim, Pyzdrach i Kłecku. Postanowiono również skategoryzować wszystkie obiekty szlaku na gwarantowane (pozytywny wynik audytu historycznego i turystycznego) oraz aspirujące (konieczny pozytywny wynik audytu historycznego oraz określony czasookres na spełnienie wszystkich warunków audytu turystycznego).
Warto podkreślić, iż obecnie na Szlaku Piastowskim znajduje się 8 pomników historii:
- zespół opactwa benedyktynów w Lubiniu,
- Poznań - historyczny zespół miasta z Ostrowem Tumskim,
- wyspa na Ostrowie Lednickim,
- katedra p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha w Gnieźnie,
- zespół dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą,
- rezerwat archeologiczny w Biskupinie,
- zespół dawnego klasztoru norbertanek w Strzelnie,
- katedra pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włocławku.
Ponadto Wzgórze Lecha w Gnieźnie jest jednym z czterech polskich miejsc, którym w marcu 2007 roku przyznano Znak Dziedzictwa Europejskiego. Z kolei Biskupin w 2007 roku został laureatem nagrody Europa Nostra, a Interaktywne Centrum Historii Ostrowa Tumskiego - Brama Poznania została w 2014 roku jednym z 7 cudów Polski w plebiscycie organizowanym przez "National Geographic Traveler".
Dodatkowo w 2012 roku Szlak wyróżniony został Certyfikatem Polskiej Organizacji Turystycznej dla najlepszego produktu turystycznego.
Zarządzanie Szlakiem Piastowskim
Istotnym, poruszanym przez Radę, zagadnieniem był również nowy model zarządzania Szlakiem Piastowskim – jego koordynacja i finansowanie.
W roku 2010 dr Armin Mikos von Rohrscheidt zbadał realnie funkcjonujące turystyczne szlaki kulturowe. Rok później dr Łukasz Gaweł z Krakowa poddał ocenie badawczej wszystkie funkcjonujące szlaki turystyczno-kulturowe, których naliczono aż 390! Jak wynika z powyższych analiz, tylko 46 na 390 szlaków jest szlakami realnie funkcjonującymi. Pozostałe, chociaż pierwotnie utworzone, nie są przez nikogo zarządzane, ani koordynowane.
Mając to na uwadze Rada Programowo-Naukowa ds. Szlaku Piastowskiego ustaliła, iż istnieje pilna potrzeba usprawnienia finansowania i koordynacji Szlaku Piastowskiego. Podczas posiedzenia w lipcu 2013 r. Rada zdecydowała, iż spośród trzech możliwości finansowania, koordynacji i działania Szlaku (traktowanych łącznie: modelu dualnego, modelu partnerskiego finansowania i modelu częściowego sponsoringu), najlepszym dla Szlaku Piastowskiego będzie model partnerski, z opcją ewolucyjnego przejścia, w dalszej perspektywie, do modelu częściowego sponsoringu. Cytując dra Armina Mikosa von Rohrscheidt: „jest to najbardziej elastyczna opcja, która zapewnia dość szybką komercjalizację szlaku oraz rozwój wielopłaszczyznowej współpracy, także pomiędzy „partnerami szlaku”, czyli podmiotami zrzeszonymi wokół Szlaku Piastowskiego. Jako partnerzy szlaku (w odróżnieniu od „obiektów szlaku”) widziani są tu: partnerzy publiczni (a więc samorządy, na terenie których leżą te obiekty (województwa, gminy i powiaty) oraz partnerzy komercyjni (hotele, restauracje, touroperatorzy, prywatne podmioty dystrybucji kultury lub/i rozrywki, obiekty spędzania czasu wolnego itd.).”
Jesienią 2014 roku jednostki samorządu terytorialnego województwa wielkopolskiego, reprezentujące odcinki: gnieźnieński, poznański, wrzesiński, kościański, średzki, koniński, kaliski, słupecki i wągrowiecki, solidarnie wyraziły wolę wspólnej koordynacji Szlaku Piastowskiego na terenie województwa wielkopolskiego począwszy od 2015 roku. Po roku współpracy uznano, iż dalsza realizacja celów będzie możliwa jedynie wtedy, kiedy zostanie utworzona wspólna organizacja.
Koordynacja Szlaku Piastowskiego
15 stycznia 2016 r. w sali sesyjnej Starostwa Powiatowego w Gnieźnie odbyło się spotkanie założycielskie Klastra Turystycznego „Szlak Piastowski w Wielkopolsce”. Powstała organizacja turystyczna miała wyznaczać nową jakość zarządzania szlakiem i jednocześnie być pierwszą, kompleksową próbą skoordynowania wszelkich działań na szlaku.
Członkami założycielami klastra zostały:
- powiaty: gnieźnieński, kościański, średzki, wągrowiecki, wrzesiński,
- gminy miejskie: Poznań, Kalisz, Konin, Gniezno, Wągrowiec,
- gminy miejsko-wiejskie: Kłecko, Krzywiń, Pobiedziska, Pyzdry, Trzemeszno, Września,
- gminy wiejskie: Dominowo, Łubowo, Wągrowiec.
Oficjalna rejestracja Klastra w Krajowym Rejestrze Sądowym nastąpiła w kwietniu 2016 roku.
Celem powołania Klastra była koordynacja Szlaku Piastowskiego na terenie województwa wielkopolskiego, kreowanie jego atrakcyjnego wizerunku, zwiększenie liczby turystów odwiedzających szlak i region, wydłużenie ich czasu pobytu, a co za tym idzie zwiększenie dochodów z turystyki. Służyć ma temu realizacja następujących działań:
- podejmowanie współpracy z gwarantowanymi i aspirującymi obiektami szlaku, szczególnie na terenie województwa wielkopolskiego,
- systematyczne kontrolowanie i monitoring standardów udostępniania obiektów,
- zarządzanie systemem informacji turystycznej na Szlaku Piastowskim, szczególnie na terenie województwa wielkopolskiego,
- prowadzenie kompleksowych działań promujących Szlak Piastowski we współpracy z Samorządem Województwa Wielkopolskiego, Samorządem Województwa Kujawsko-Pomorskiego oraz koordynatorem na terenie województwa kujawsko-pomorskiego,
- podejmowanie współpracy z Wielkopolską Organizacją Turystyczną, Kujawsko-Pomorską Organizacją Turystyczną, lokalnymi organizacjami turystycznymi zlokalizowanymi na szlaku, Polską Organizacją Turystyczną, organami administracji publicznej oraz podmiotami gospodarczymi, w tym z komercyjnymi partnerami szlaku i organizacjami pozarządowymi działającymi w zakresie turystyki.
Swoje cele Klaster ma realizować również poprzez:
- prowadzenie działalności edukacyjnej, szkoleniowej i wydawniczej,
- prowadzenie banku informacji i systemu informacji turystycznej o Szlaku Piastowskim w oparciu o centra i punkty informacji turystycznej oraz informacje pozyskiwane z obiektów szlaku, jak również poprzez ogólnie dostępne dane o charakterze statystycznym,
- tworzenie pakietów turystycznych,
- tworzenie lokalnych tematycznych tras turystycznych o profilu kulturowym,
- tworzenie tematycznej oferty kulinarnej na szlaku,
- przygotowywanie i organizowanie działań promocyjnych dotyczących Szlaku Piastowskiego,
- opracowywanie kampanii promujących Szlak Piastowski oraz pozyskiwanie środków zewnętrznych na ich realizację,
- udział w imprezach promocyjnych, targach krajowych i zagranicznych,
- organizowanie imprez studyjnych,
- aktywne realizowanie działań o charakterze Public Relations, w tym szczególnie podejmowanie współpracy z prasą branżową i codzienną, w kraju i za granicą,
- promowanie wydarzeń na Szlaku Piastowskim w mediach społecznościowych,
- koordynowanie kalendarza imprez turystyczno-kulturalnych na szlaku, szczególnie corocznego Weekendu na Szlaku Piastowskim,
- wspieranie innych działań służących realizacji celów statutowych.