KRUSZWICA - Kolegiata śś. Piotra i Pawła

Kolegiata czy katedra?

Kolegiata pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy wzniesiona została na skarpie, po wschodniej stronie Gopła, naprzeciw pola gdzie - według podania - znajdowała się chata legendarnego Piasta. Jan Długosz podaje, że diecezję w Kruszwicy utworzył już Mieszko I, a pierwszym wśród ośmiu biskupów kruszwickich był Włoch Lucidus. Brak jednak dowodów źródłowych potwierdzających ten zapis, można więc przyjąć, za "Kroniką wielkopolską", że siedzibę biskupstwa przeniesiono tu z Kołobrzegu za panowania Mieszka II. Kruszwica pozostawała stolicą diecezji do przeniesienia jej do Włocławka w 1148 roku. Od tego czasu świątynia pełni funkcję kościoła kolegiackiego, przy którym działa kapituła kruszwicka. Inna z hipotez mówi o jednoczesnym powstaniu biskupstw kruszwickiego i kujawskiego w czasach panowania Bolesława Krzywoustego. To właśnie z powodu swej historii kościół ten jeszcze dziś nazywany bywa katedrą.

Kolegiata w Kruszwicy należy do najlepiej zachowanych zabytków sztuki romańskiej w Polsce. Świątynia zbudowana została w połowie XI wieku jako trójnawowa bazylika na planie krzyża łacińskiego; w pierwszej połowie XII wieku dobudowano boczne kaplice nadając jej wygląd charakterystyczny dla ówczesnych kościołów benedyktyńskich. Zdaniem niektórych historyków wiele wskazuje na to, że była to świątynia należąca do zakonu benedyktynów, jednak dotąd archeolodzy nie odnaleźli śladów zabudowań klasztornych. W bibliotece klasztornej przechowywano jedną z najcenniejszych zabytkowych książek w Polsce, kodeks pergaminowy z lat 1160-1170 - słynny "ewangeliarz kruszwicki" (obecnie znajduje się on w zbiorach archiwum archidiecezjalnego w Gnieźnie). O istnieniu klasztoru jako monasterium sti Petri (Klasztor św. Piotra Apostoła) wspomina też dokument pochodzący z 1185 roku. W późniejszych wiekach świątynia była kilkakrotnie przebudowywana, między innymi w pierwszej połowie XVI i w XIX wieku. W latach 1954-56 została kościół został odrestaurowany i przywrócone zostały mu formy architektury romańskiej. W 1970 roku papież Paweł VI nadał kolegiacie godność bazyliki mniejszej.

Kościół zbudowany jest z ciosanych, granitowych i piaskowcowych kamieni. Jest to budowla trzynawowa, bazylikowa z nawą poprzeczną – transeptem. Elewację wschodnią tworzy pięć półokrągłych absyd o różnej wielkości. Zachodnia fasada, niegdyś dwuwieżowa, ma obecnie jedną późnogotycką wieżę, nakrytą hełmem namiotowym. Na zewnętrznych murach kościoła znajdują się też romańskie ryty o niewyjaśnionej genezie. Przy południowo-wschodnim narożniku masywu wieżowego widnieje znak w formie plecionego krzyża, przypominający nieco swastykę (tak zwany "wirujący krzyż", był dla znakiem chroniącym chrześcijan przed szatanem). Od strony południowej do kościoła prowadzą trzy romańskie portale, portal północny jest zamurowany.

Wnętrze kościoła nakryte jest żelbetowymi stropami z okładziną modrzewiową imitującą strop belkowy. Niegdyś ściany kościoła pokrywała polichromia, a posadzka ułożona była z płytek ceramicznych, pokrytych barwną glazurą. W absydzie głównej znajduje się okno ze współczesnym witrażem, a w 1980 roku umieszczono w niej ołtarz kamienny w stylu romańskim. W absydach transeptu w czasie prac w latach pięćdziesiątych XX wieku odkryto dwie romańskie, kamienne mensy ołtarzowe. Z romańskiego wyposażenia kościoła przetrwała ponadto wykonana z piaskowca romańska chrzcielnica w kształcie kielicha, pochodząca z przełomu XII wieku oraz granitowa kropielnica, wmurowana w ścianę przy portalu południowym. W absydach bocznych znajdują się pochodzące z XVII wieku obrazy: Matki Boskiej Częstochowskiej oraz Świętego Krzyża. Cennym zabytkiem jest też pochodząca z początku XVI wieku późnogotycka grupa Ukrzyżowania, umieszczona na belce tęczowej.

W nawie głównej wiszą dwa okazałe żyrandole: mosiężny z 1643 roku o 16 ramionach i pozłacany o 20 ramionach, ofiarowany kolegiacie w 1929 roku. Pod emporą zachodnią widnieją dwie marmurowe płyty poświęcone legendarnym początkom kościoła i pierwszym biskupom kruszwickim, ufundowane w 1614 roku przez biskupa włocławskiego Wawrzyńca Gembickiego. Z barokowego wyposażenia kościoła z XVIII wieku zachowały się intarsjowane konfesjonały i ławki. Liczne obrazy i inne dzieła sztuki z kolegiaty kruszwickiej zdeponowane są w Muzeum Archidiecezji w Gnieźnie.