Muzeum Początków Państwa Polskiego jest kontynuatorem działającego w Gnieźnie od 1956 roku oddziału Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Obecnie jest ono samodzielną placówką, której nowa siedziba wraz ze szkołą i aulą tworzą - położony malowniczo nad jeziorem Jelonek - zespół obiektów pomnika Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Oficjalne otwarcie stałej ekspozycji i nadanie nazwy Muzeum Początków Państwa Polskiego nastąpiło w 1983 roku. Oprócz gromadzenia i eksponowania zbiorów muzeum prowadzi też działalność naukowo-badawczą, wydawniczą i edukacyjną.

Pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego w Gnieźnie (fot. Zbigniew Szmidt)

Największą atrakcją muzeum jest wystawa „Początki państwa polskiego" prezentowana w formie spektaklu multimedialnego z wykorzystaniem filmów w technologii 3D. Wystawa ukazuje rolę Wielkopolski jako kolebki polskiej państwowości oraz akcesję państwa piastowskiego do kręgu cywilizacji łacińskiej i chrześcijaństwa i składa się z trzech części odpowiadających hasłom: Państwo, Źródła, Kultura. Ekspozycja obejmuje ponad 500 eksponatów, między innymi: zabytki archeologiczne dotyczące życia codziennego i wierzeń w czasach pierwszych Piastów, detale architektoniczne, rzeźby średniowieczne będące własnością Archidiecezji Gnieźnieńskiej, kopie regaliów królewskich i insygniów władzy kościelnej, kopie miecza koronacyjnego „Szczerbca” i włóczni św. Maurycego, a także dokumenty, pieczęcie i bulle oraz dawne księgi. Najbardziej rozpoznawalnym i największym eksponatem jest fragment wczesnośredniowiecznego wału grodowego, zbudowany z oryginalnych, drewnianych elementów, pochodzących ze wzniesionej ok. 940 roku najstarszej części grodu gnieźnieńskiego, którego fortyfikacje te należały do największych w państwie pierwszych Piastów. Prezentacji ekspozycji towarzyszą komentarze znanych naukowców zajmujących się badaniami nad polskim średniowieczem, teksty dawnych kronikarzy, a także średniowieczne śpiewy.

Replika insygniów grobowych Kazimierza III Wielkiego, które znajdują się obecnie w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie (fot. Zbigniew Szmidt)

Wystawa stała „Gniezno w dawnych wiekach" przedstawia dzieje Gniezna i ziemi gnieźnieńskiej od najstarszych epok po XVIII wiek. We wczesnym średniowieczu Gniezno - dawniej ważny ośrodek kultu pogańskiego - odegrało znaczącą rolę w powstawaniu państwowości polskiej, skupiając wokół siebie rozliczne osady, z których pochodzą prezentowane na wystawie wyroby garncarskie, przedmioty związane z tkactwem, narzędzia oraz ozdoby.

Wystawa stała „Broń w dawnej Polsce" przedstawia uzbrojenie wojowników i rycerzy polskich od czasów panowania pierwszych Piastów, przez średniowiecze, aż po uzbrojenie husarskie z XVII wieku. Członkowie drużyny książęcej monarchii wczesnopiastowskiej używali włóczni, oszczepów, toporów, łuków i kusz, które prezentowane są na wystawie obok mieczy i innej broni siecznej.

Ciekawa jest też kolekcja malarstwa o tematyce historycznej prezentowana na wystawie „Piastów malowane dzieje". Obrazy ukazują dzieje Polski pod rządami Piastów widziane oczyma XIX-wiecznych malarzy m.in.: Wojciecha Gersona „Wiano królewny”, Witolda Pruszkowskiego „Ofiarowanie korony Piastowi" czy Józefa Peszki „Bolesław Chrobry każe wbijać słupy graniczne u zbiegu rzek Łaby i Soławy".

Eksponaty muzealne (fot. Zbigniew Szmidt)

W zbiorach muzeum znajduje się też jedna z najbogatszych w Polsce kolekcja piecowych kafli gotyckich, pochodzących z odkryć archeologicznych w Gnieźnie i w dawnej siedzibie rycerskiej w Jankowie Dolnym koło Gniezna. Oprócz wystaw stałych muzeum organizuje również liczne wystawy czasowe, a także lekcje muzealne i warsztaty dla dzieci i młodzieży.

Nowoczesne formy kontaktu ze zwiedzającymi umożliwia także aplikacja „W gnieźnieńskim grodzie". Dzięki tej aplikacji - pobranej za pomocą kodu QR ze strony internetowej muzeum lub ulotek i plakatów - można za pomocą smartfona doświadczyć w technologii mobilnego 3D prezentacji historycznej ukazującej na makiecie wczesnośredniowiecznego grodu etapy powstawania jednego z najważniejszych grodów kształtującego się państwa polskiego, poznać lokalizacje najistotniejszych znalezisk archeologicznych, a także wielowarstwowe rekonstrukcje elementów architektury (katedry, wałów obronnych, chaty słowiańskiej).