Miasto żyjące tradycjami cysterskimi

Na przełomie XIV i XV wieku siedzibę najstarszego klasztoru cystersów w Polsce przeniesiono z Łekna do pobliskiego Wągrowca. Na budowę klasztoru wybrano zachodnią część wyspy Prostyni chronionej wodami Wełny i Nielby. Jak podaje Kronika Wągrowiecka, od decyzji o translokacji do pełnego ukończenia klasztoru i kościoła, prace budowlane trwały około 100 lat, wznoszono je bowiem z dochodów klasztoru, a nie z hojności jakiegoś pana. Kronika podaje także, że jeden z opatów szukając pieniędzy na wyposażenie kościoła, bił w klasztorze monety; gdy został przyłapany zwolniono go z urzędu, uwięziono i relegowano z klasztoru. Dzięki wykupowi rozwijającego się w tym czasie Wągrowca, który prawa miejskie otrzymał w 1381 roku, cystersi stali się beneficjentami płynących stąd dochodów, np. z licznych jarmarków odbywających się w Wągrowcu dzięki przywilejom nadawanym przez kolejnych królów. Za ostateczne zakończenie przenosin klasztoru przyjmuje się rok 1493 - datę konsekracji ołtarza głównego w kościele klasztornym.

Z czasem rosło znaczenie klasztoru i prowadzonej przez zakonników szkoły dla chłopców z rodzin szlacheckich. Najsłynniejszym jej absolwentem był, urodzony w Wągrowcu, Jakub Wujek, późniejszy jezuita i tłumacz biblii na język polski. Przekład Wujka pełnił rolę podstawowego przekładu katolickiego biblii przez ponad trzy wieki; na jego pomniku przed kościołem farnym w Wągrowcu figuruje napis „Dał mowie polskiej pismo święte”.

Przy klasztorze wzniesiono dom opacki, dormitorium i ogrzewaną bibliotekę. W 1747 roku w wyniku pożaru, klasztor został prawie całkowicie zniszczony. Odbudowano go w II połowie XVIII wieku; jednak w 1836 roku nastąpiła kasata klasztoru (wcześniej rząd pruski odebrał cystersom prawo do Wągrowca i przejął dobra klasztorne). W klasztorze urządzono sąd i więzienie, a świątynia zamieniona została na kościół parafialny. W 1945 roku zabudowania spłonęły podpalone przez uciekających Niemców, po odbudowie, do 1997 roku klasztor pełnił funkcję Domu Zasłużonego Kapłana Archidiecezji Gnieźnieńskiej im. Jakuba Wujka. Od 2013 roku gospodarzami klasztoru są paulini - Zakon Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika znany między innymi z Jasnej Góry w Częstochowie.

Zabudowania sakralne i klasztorne otoczone są murem, w którym znajduje się późnobarokowa, trójdzielna brama. Zachowany do naszych czasów, wielokrotnie przebudowywany, kościół klasztorny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny jest barokową, trzynawową budowlą halową, kryty dachówkowym dachem dwuspadowym, z dwiema niskimi wieżami od strony zachodniej. Obecny wystrój wnętrza jest bardzo skromny, dawne, bogate wyposażenie uległo zniszczeniu w wyniku pożaru w 1945 roku, znamy je jedynie z zachowanych zdjęć i opisów. Ołtarz główny został zrekonstruowany w 1960 roku na podstawie zachowanych wizerunków, z wykorzystaniem pozostałych po pożarze reliktów. Zachowała się bardzo cenna późnogotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem, wykonana z lipowego drewna około 1510 roku.

Od strony południowej do kościoła przylegają zabudowania klasztorne skupione wokół otoczonego piętrowymi krużgankami wirydarza. Do zespołu klasztornego należała również tzw. Opatówka, dawny dom opacki i rybakówka, które po restauracji mieszczą obecnie Muzeum Regionalne gromadzące zbiory dotyczące dziejów klasztoru, Wągrowca oraz Pałuk.

Do wydarzeń z historii Wągrowca, a w szczególności do losów klasztoru i jego zakonników nawiązuje Festyn Cysterski, organizowany cyklicznie w lipcu, na dziedzińcu oraz w ogrodach i krużgankach klasztornych. Przez region przebiegają ważne turystyczne szlaki kulturowe: pętla wielkopolska międzynarodowego Szlaku Cysterskiego oraz europejska Droga św. Jakuba (kościół farny pw. Św. Jakuba w Wągrowcu stanowi ogniwo wielkopolskiego odcinka tej drogi).