GIECZ - Rezerwat Archeologiczny Gród Wczesnopiastowski w Gieczu (oddział Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy)

Wpatrzmy się tylko w ziemię naszą...

Źródła pisane dotyczące Wielkopolski pojawiły się stosunkowo późno. Poznanie najdawniejszych dziejów regionu możliwe jest więc tylko dzięki śladom pozostawionym w ziemi. Żyjący na przełomie XVIII i XIX wieku etnograf i archeolog Adam Czarnocki (piszący pod pseudonimem Zorian Dołęga-Chodakowski) w jednej ze swoich rozpraw napisał:

Wpatrzmy się tylko w ziemię naszą. Może Słowianie zostawili ją dla nas jako najtrwalszą księgę...

Prace wykopaliskowe na terenie Giecza, jednego z najważniejszych i największych grodów w centrum powstającego państwa Piastów, trwają z przerwami od 1949 roku, a każdy sezon archeologiczny przynosi kolejne odkrycia. Znaczenie grodu poświadcza między innymi „Kronika” Galla Anonima, która obok Poznania, Gniezna i Włocławka wymienia Giecz jako gród, z którego pochodziło

(…) 300 pancernych i 2000 tarczowników, ci wszyscy waleczni i wprawni w rzemiośle wojennym (...).

Giecz położony jest na północny wschód od Środy Wlkp., przy szosie do Nekli, z dala od dzisiejszych głównych tras komunikacyjnych. Na obrzeżu wioski, wśród pól uprawnych wyróżnia się wzniesienie, nazywane „Grodziszczkiem”. To miejsce grodu, leżącego na półwyspie nie istniejącego już dzisiaj jeziora, przez które przepływała niewielka rzeka Moskawa. Stwarzało to mieszkańcom dobre warunki do obrony. Wśród grodów piastowskich jest on jedynym, jak dotąd, przykładem grodu o poświadczonej archeologicznie tradycji sięgającej okresu przedpaństwowego (lata 60. IX w.). U schyłku lat 20. X w. przebudowano stare plemienne umocnienia, poszerzając podstawę wału i licując go kamiennym płaszczem. Gród został zniszczony przez najazd czeski w 1038 r., a ludność została przesiedlona do Czech. Odbudowany po restytucji monarchii, został siedzibą kasztelanii, jednak w XIII wieku, w wyniku powstania pobliskich miast, które przejęły jego funkcje, gród stopniowo podupadł.

Grodzisko wraz z obwałowaniami zajmuje powierzchnię 3,6 ha. Zachowały się relikty umocnień obronnych konstrukcji drewniano-ziemnej, o szerokości podstawy około 30 m i wysokości dochodzącej do ok. 8 m. Prace wykopaliskowe na terenie grodu odsłoniły m.in. fundamenty siedziby książęcej (palatium) z kaplicą-rotundą, której budowę przerwano na etapie fundamentowania z trudnych do ustalenia przyczyn (kon. X, lub przełom X/XI w.). Badania archeologiczne odsłoniły też pozostałości kościoła św. Jana Chrzciciela (pocz. XI w.); jednonawowego z półkolistą absydą i kryptą przeznaczoną na relikwie. W późniejszym czasie był on wielokrotnie przebudowywany, obecnie częściowo na jego reliktach posadowiony jest XVIII-wieczny drewniany kościół św. Jana Chrzciciela.

Grodzisko w Gieczu jest obecnie Rezerwatem Archeologicznym - jednym z oddziałów Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Znajduje się tam budynek muzealny z ekspozycją stałą Terra Sancta - Giecz w monarchii piastowskiej, przedstawiającą wyniki prac archeologicznych prowadzonych na grodzisku i jego okolicach – ukazujących szczególne znaczenie Giecza dla dynastii Piastów i potwierdzających jego wyjątkowość. Organizowane są też wystawy czasowe.

Nieopodal grodu zbudowano osadę edukacyjną – otoczoną drewnianą palisadą swobodną rekonstrukcję wczesnośredniowiecznej osady z przykładami ówczesnych domostw (chaty naziemne, ziemianka, półziemianka). Odbywają się tam interaktywne zajęcia, warsztaty i gry terenowe dla dzieci i młodzieży (ale także dla seniorów!), których celem jest zapoznanie uczestników z archeologią i pracą archeologa oraz z codziennym życiem w średniowiecznym grodzie. Dowiedzieć się można między innymi nie tylko o „garnkach rosnących w ziemi” czyli dawnych sposobach wykorzystywania gliny w produkcji przedmiotów ceramicznych, o „szafie” białogłowy czyli o wytwarzaniu odzieży i ozdób w średniowieczu, o właściwościach ziół i roślin nieuprawnych, lecz także o początkach państwa polskiego.

We wsi, na terenie dawnej osady targowej, położonej na wschodnim brzegu jeziora, połączonej wcześniej z grodem mostem o szerokości około 6 m, znajduje się niewielki kościół Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja. Zbudowany został z kostki granitowej w 2 poł. XII w., jest jednym z bardziej znanych zabytków architektury romańskiej w Wielkopolsce. Badania archeologiczne ujawniły fundamenty starszego kościoła, datowanego koniec XI stulecia. Przy kościele pochowany jest Stanisław Hebanowski (1820-98), architekt wielu pałaców wielkopolskich oraz poznańskiego Teatru Polskiego. Obok spoczywa jego wnuk, również Stanisław (reżyser). Wioskę z grodziskiem łączy grobla, biegnąca równolegle do wcześniejszego mostu przez mokradła – pozostałości po nie istniejącym już dziś jeziorze.