Najstarszy drewniany kościół na ziemiach polskich

Wieś Tarnowo Pałuckie położona jest około 6 km na północny-wschód od Wągrowca. Drugi człon nazwy wsi pochodzi od Pałuk - regionu historyczno-etnograficznego będącego częścią Wielkopolski, dziś położonego w województwach kujawsko-pomorskim i wielkopolskim.

Ziemię tę wzmiankował Janko z Czarnkowa, zapisując ją w swej kronice jako terra Palucacensis. Nazwę Pałuk wywodzi się od łukowatego kształtu (łuki, łęki, pałąki) niewielkich wzniesień, charakterystycznych dla krajobrazu krainy; stąd pochodzi również nazwa rodu szlacheckiego Pałuków. W średniowieczu dużą rolę w regionie odgrywało rycerstwo z tego rodu; a Zbylut z rodu Pałuków ufundował klasztor cystersów w Łeknie. Tarnowo Pałuckie, wymienione po raz pierwszy w dokumencie papieskim z 1218 r., było własnością zakonników z Łekna, aż do kasaty tego najstarszego na ziemiach polskich klasztoru cystersów.

Kościół w Tarnowie Pałuckim, którego patronem jest św. Mikołaj, położony jest na niewielkim wzgórzu i według legendy przyniesiony został tutaj z nieznanych okolic przez wodę, która po roztopach i ulewnych deszczach zalewała wieś i pola. Prowadzone we wnętrzu kościoła prace wykopaliskowe pozwoliły stwierdzić, że pierwszą drewnianą kaplicę na tym miejscu wzniesiono w XIII w. Obecny, zachowany w prawie niezmienionym stanie kościół, powstał w ostatniej ćwierci XIV w. Na podstawie przeprowadzonych badań dendrologicznych stwierdzono, że do konstrukcji kościoła użyto drewna sosnowego, które ścięto na przełomie 1373/1374 r. - świątynia powstała zatem w 1374 r.; czyli krótko po tym, jak dzięki przywilejowi lokacyjnemu króla Kazimierza Wielkiego Tarnowo Pałuckie stało się miastem. Jest to więc najstarszy zachowany drewniany kościół na ziemiach polskich. Ostatni remont i konserwację kościoła, które przywróciły mu dawną świetność, przeprowadzono w latach 1998-2001.

Kościół jest orientowaną świątynią jednonawową o konstrukcji zrębowej. Jest to budynek kryty gontem, jednonawowy z nieco węższym, prosto zamkniętym prezbiterium. Od strony północnej do kościoła przylega zakrystia, a od zachodu wieża o konstrukcji słupowo-ramowej. Całe wnętrze świątyni pokrywa wyjątkowej piękności polichromia; ta w nawie powstała około 1639 r.; polichromia prezbiterium jest nieco starsza. Pod obecną polichromią znajdują się ślady wcześniejszych malowideł. Autorem polichromii jest prawdopodobnie Walenty Podczosik z Kcyni lub związany z cystersami w Paradyżu Krzysztof Boguszewski, brak jednak zgodności badaczy na ten temat. Jedno jest pewne: „święta opowieść” - „Biblia Pauperum” przedstawiona na ścianach i stropie kościoła zapiera dech w piersiach.

Twórcami programu teologicznego i artystycznego polichromii byli prawdopodobnie cystersi. Pod chórem muzycznym znajdują się między innymi sceny przedstawiające księdza głoszącego kazanie oraz wypędzenie kupczących ze świątyni. Na ścianach nawy głównej kościoła przedstawiono sceny z życia świętego Mikołaja i świętej Małgorzaty Antiocheńskiej oraz - umieszczone w medalionach - wizerunki świętych pańskich. W centralnej części stropu przedstawiona jest Trójca Święta oraz wizerunki proroków, ojców kościoła ojców i ewangelistów. Ściany prezbiterium zdobią natomiast malowidła ze scenami z Nowego Testamentu, na sklepieniu znajdują się motywy roślinne; a na ścianie łuku tęczowego przedstawiono Sąd Ostateczny.

Oprócz polichromii, na szczególną uwagę zasługuje ołtarz główny z obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z klęczącym cystersem, oraz postaciami św. Mikołaja i św. Małgorzaty w bocznych polach pochodzący z lat czterdziestych XVII wieku. W ołtarzu bocznym św. Małgorzaty znajduje się obraz przedstawiający świętą namalowany przez franciszkanina Adama Swacha znanego z fresków w klasztorach w Lądzie i Owińskach oraz w kościele franciszkanów w Poznaniu. Drugi ołtarz boczny poświęcony jest patronowi kościoła, znajdujący się w w nim obraz przedstawia świętego w szatach pontyfikalnych, z mitrą na głowie, pastorałem w lewej ręce i trzema złotymi kulami (jabłkami) trzymanymi na księdze ewangelii w prawej ręce.