Klasztor i kościół skrywające średniowieczny zamek

Pakość położona jest nad Notecią, na przecięciu starych szlaków komunikacyjnych. W Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolskim znajduje się pierwszy zachowany dokument dotyczący Pakości, pochodzący z 1243 r., w którym przeczytać można:

...wszystkim oznajmiamy, że czcigodny pan Przemysł, książę Wielkopolski uczynił z nami zamianę, za swój kościół w Pakości (...).

W roku 1259 Pakość została zdobyta przez księcia kujawskiego Kazimierza I, który wybudował tu drewniany gród. Od 1325 r. miejscowość należała do rodu Leszczyców z sąsiedniego Kościelca Kujawskiego, którzy wybudowali tu zamek. W czasie wojny z Krzyżakami, wojewoda Wojciech herbu Leszczyc, po nieudanej obronie zamku w Brześciu Kujawskim,

rzucił się do swojego zamku w Pakości, stawiając rycerzom Zakonu twardy, krwawy opór, a w efekcie nie tylko obronił swój gród, ale jeszcze złamał potęgę krzyżacką. (A. Warschauer).

Podczas zjazdu monarchów w Inowrocławiu (1337), na którym wstępnie uzgodniono warunki pokoju z Krzyżakami, król Kazimierz Wielki zatrzymał się na zamku pakoskim - jedynym na Kujawach niepodlegającym Zakonowi. Król Kazimierz nadał też Pakości prawa miejskie (1359), które potwierdził później Zygmunt August. Największy rozwój miejscowości przypada na wiek XVI i XVII. W 1610 r. właścicielami Pakości zostali Działyńscy, którzy w 1628 r. zaczęli zakładać tutaj kalwarię. Kalwaria od początku stała się celem licznych pielgrzymek, do czego przyczyniły odpusty udzielane nawiedzającym ją pątnikom. Dla opieki nad pielgrzymami sprowadzili do miasta franciszkanów-reformatów osadzając ich w starym zamku. W części zachodniej dawnej warowni urządzono kościół, który otrzymał wezwanie św. Bonawentury, żyjącego w XIII w. doktora kościoła, generała zakonu franciszkanów. Resztę zabudowań zamku przebudowano na potrzeby klasztoru. Gdy w XIX w. władze pruskie skasowały klasztor, opiekę nad kościołem, klasztorem i kalwarią przejęła miejscowa parafia. Franciszkanie do klasztoru powrócili w 1971 r.

Po kolejnych przebudowach, obecny kościół jest barokowy. Najlepiej zachowana pozostałość średniowiecznego zamku - dawna czworobocznej wieża zamkowa jest gotycka, nieotynkowana i mieści obecnie kaplicę Matki Bożej Pakoskiej, w której znajduje się epitafium Zygmunta Działyńskiego i jego żony Katarzyny. W prezbiterium, chórze zakonnym i zakrystii występują sklepienia żaglaste, w nawie i kaplicy – krzyżowe. Wystrój wnętrza pochodzi z XVII i XVIII w. jest głównie barokowy i rokokowy. pochodzi z 1780 r. W polu środkowym ołtarza głównego umieszczono krucyfiks, po bokach figury Matki Boskiej Bolesnej, św. Jana Ewangelisty oraz św. Franciszka i Jana od Krzyża. Całość wieńczy rzeźba Boga Ojca w otoczeniu aniołów. Największą wartość przedstawia znajdujący się w nawie głównej, nad wejściem do kaplicy, obraz przedstawiający Marię z Dzieciątkiem, św. Bonawenturą i św. Ludwikiem d'Anjou, namalowany w 1647 r. przez Bartłomieja Strobla – jednego z najwybitniejszych malarzy działających w Polsce i na Śląsku w okresie wczesnego baroku, nadwornego malarza Władysława IV. W kościele przechowuje się jedne z największych Relikwii Krzyża Świętego; według miejscowych przekazów, Zygmunt Działyński podczas audiencji u papieża „ugryzł” kawałek świętego drzewa i w ten sposób relikwia trafiła do Polski. Do budynku kościoła przylega trójskrzydłowy klasztor, z czworobocznym wirydarzem pośrodku.

Po obu stronach Noteci znajduje się „Kalwaria Pakoska” - druga najstarsza Kalwaria w Polsce, najsłynniejszy zabytek z przeszłości Pakości, ale też miejsce kultu. Obejmuje ona 24 kaplice oraz kościół Ukrzyżowania tworząc dwie drogi procesyjne: Drogę Pojmania i Drogę Krzyżową. Najwięcej pątników przybywa do Pakości podczas odpustów w święto Podwyższenia Krzyża Świętego (14 września) oraz w dawne święto Znalezienia Krzyża Świętego (niedziela po 3 maja). Utworzony w 2013 r. „Park Kulturowy - Kalwaria Pakoska” jest elementem promocji dziedzictwa Kujaw i Pałuk. W Centrum Informacji Turystycznej obejrzeć można makietę Kalwarii Pakoskiej.