Świątynia „mówiąca kamieniami”

Kościelec to niewielka wieś położona 5 km za zachód od Inowrocławia, przy dawnym szlaku wiodącym z Wielkopolski na Pomorze. Średniowieczny gród w Kościelcu, znajdujący się na lewym brzegu Noteci, strzegł przeprawy przez rzekę.

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1311 r., wymieniono w niej nazwę wsi - Ecclesia lapidea (Kościół kamienny), utworzoną od istniejącego tu kościoła. Kościelec należał wówczas do zasłużonego kujawskiego rodu rycerskiego Leszczyców. W czasie wojny z Krzyżakami wojewoda brzeski Wojciech z Kościelca (herbu Leszczyc) zasłynął obroną zamków w Brześciu i Pakości. W XV w. - drogą małżeństwa - Kościelec trafił w ręce rodu Ogończyków z Kutna, którzy nazwali się Kościelskimi i w roku 1442 otrzymali dla Kościelca prawa miejskie; z powodu braku rozwoju Kościelec utracił je. W XVII w. właścicielami wsi zostali Działyńscy, spokrewnieni z Kościeleckimi. Ostatnim właścicielem Kościelca był hr. Edward Poniński zamordowany przez hitlerowców w inowrocławskim więzieniu podczas „krwawej nocy” w 1939 r.

Kościół pw. św. Małgorzaty - jeden z pierwszych murowanych kościołów wiejskich w Polsce  - powstał na przełomie XII/XIII w., prawdopodobnie z fundacji Mieszka III Starego, a prawo patronatu nad nim przysługiwało właścicielom wsi. Na przestrzeni wieków kościół był wielokrotnie przebudowywany i stanowi ciekawe połączenie architektury różnych epok. W 1488 r. biskup włocławski Piotr z Bnina podniósł go do rangi kolegiaty.

Z czasów romańskiej budowy pochodzą: wykonany z ciosów granitowych korpus nawowy, zakończone półkolistą absydą prezbiterium oraz kwadratowa wieża. Zachowały się - jedne z nielicznych w Polsce - schody romańskie, prowadzące na emporę, którymi do tego zaszczytnego miejsca udawali się na liturgię fundatorzy kościoła. W epoce renesansu powstała kaplica pw. św. Barbary; prawdopodobnie jest to dzieło architekta włoskiego Jana Batisty di Quadro - twórcy poznańskiego ratusza. W XIX w. dobudowano wzorowaną na niej neorenesansową kaplicę św. Jana Ewangelisty (obecnie kaplica Serca Jezusowego) oraz zakrystię i kruchtę.

Od strony południowej do kościoła prowadzi romański portal. Nawa przykryta jest pochodzącym z XIX w. sklepieniem sieciowym, a prezbiterium późnogotyckim sklepieniem gwiaździstym. W pochodzącym z XVII w., manierystycznym ołtarzu głównym znajduje się obraz przedstawiający Przemienienie Chrystusa na Górze Tabor, będący kopią dzieła Rafaela; powyżej rzeźba o cechach gotyckich, przedstawiająca patronkę kościoła św. Małgorzatę. Manierystyczne są też oba drewniane ołtarze boczne, a także ambona z rzeźbami przedstawiającymi czterech ewangelistów. Na szczególną uwagę zasługuje znajdujący się w kaplicy grobowej Kościeleckich pw. św. Barbary dwupiętrowy, przyścienny nagrobek - jeden z najwcześniejszych i najpiękniejszych tego typu w Polsce. Ufundował go w 1559 r. - dla siebie i swojego ojca - wojewoda brzesko-kujawski i starosta generalny Wielkopolski Janusz Kościelecki. Okute w zbroje rycerskie postacie obu wojewodów ukazane są w pozycji leżącej, a ich koligacje rodzinne podkreślają herby (umieszczone także na renesansowym sklepieniu); wśród nich: Ogończyk, Sulima, Leszczyc, Odrowąż, Poronia oraz Dryja. W kaplicy znajdują się też epitafia i portrety innych członków rodzin dawnych właścicieli wsi.

Z Kościelcem związany był prymas Polski Józef Glemp (1929-2013); mieszkał w pobliskim Rycerzewie i do wybuchu II wojny światowej uczęszczał do szkoły powszechnej w Kościelcu. We wstępie do monografii kościoła św. Małgorzaty (Katarzyna Hewner, 1998), kardynał Glemp wspominał, że Prymas Tysiąclecia zachęcał do poznawania Polski „mówiącej kamieniami"... także kościoła w Kościelcu.