Pomnik króla

Brześć Kujawski, jedna ze starszych osad na Kujawach, w średniowieczu był grodem warownym. Pierwsza wzmianka o Brześciu pochodzi z 1228 r. W 1236 r. Konrad Mazowiecki przekazał Kujawy swojemu synowi Kazimierzowi, który w 1250 r. nadał Brześciowi prawa miejskie.

Rozwój miasta związany był z siedzibą kujawskiej linią rodu Piastów, tu urodził się i dorastał syn Kazimierza, Władysław Łokietek, późniejszy Wladislaus, Dei gracia, Rex Polonie, nec non Terrarum Cracovie, Sandomirie, Lancicie, Cuyavie, Siradieque Dominus et Heres - z Bożej łaski król Polski, pan i dziedzic ziemi krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, Kujaw i ziemi sieradzkiej, który po śmierci ojca otrzymał niewielką dzielnicę brzesko-kujawską. Jego koronacja kończyła okres rozbicia dzielnicowego w Polsce.

W dziejach Brześcia jak w zwierciadle odbijały się stosunki polsko-krzyżackie - kilkakrotnie miały tu miejsce rokowania między stronami. Miasto, zdobyte przez Krzyżaków 1332 r., powróciło do Polski za czasów Kazimierza Wielkiego, jednak przez blisko 100 lat nadal żyło pod groźbą powtarzających najazdów. Znany jest obraz Jana Matejki „Władysław Łokietek zrywający układy z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim” „Władysław Łokietek zrywający układy z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim” znajdujący się w Muzeum Narodowym w Warszawie; w czasie spotkania z przedstawicielami zakonu Łokietek odmówił przyjęcia warunków pokoju zaproponowanych przez Krzyżaków, wybuchła wojna polsko-krzyżacka, w wyniku której Krzyżacy zajęli Kujawy.

W miasteczku wart uwagi jest też czworoboczny rynek - plac Władysława Łokietka, na którym znajduje się pomnik tego władcy, wykonany w roku 2009 według projektu Tadeusza Wojtasika. Pomnik przedstawia króla w stroju polowym, lewą ręką wspartego na mieczu, a prawą na tarczy herbowej. Napis na płycie głosi:

Włodzisław z Brześcia Kujawskiego zwany Łokietkiem, urodzony tu w 1260 r. z ojca księcia kujawskiego Kazimierza od 1267 r. książę ziemi brzesko-kujawskiej. Poświęcił życie dziełu zjednoczenia polski, wieńcząc je 20 I 1320 r. Koronacja na Wawelu. Zmarł w chwale w 2 III 1333 r. Wódz i władca, mądry i sprawiedliwy, wierny swoim kujawskim korzeniom.

Z czasów okupacji miasta przez Krzyżaków pochodzą fragmenty murów miejskich z cegły o układzie gotyckim. Niegdyś, opierając się o wysoka skarpę rzeczki Zgłowiączki, obiegały one miasto półkolem; dziś ich fragmenty wtopione są w budynki, a największa część murów zachowała się w przy podominikańskim zespole klasztornym. Klasztor i kościół ufundowany - jak podaje Jan Długosz - w 1264 r. przez Kazimierza Konradowica były później wielokrotnie niszczone i przebudowywane.