Dla kaznodziejstwa i zbawiania dusz

W swych „Kronikach sławetnego Królestwa Polskiego” pod datą 1264 r. Jan Długosz zapisał:

Pragnąc pomnożenia w swoich księstwach chwały Bożej i kultu zakonu kaznodziejskiego, książę kujawski, łęczycki i sieradzki Kazimierz zakłada i buduje w swoim mieście Brześciu Kujawskim klasztor i wspomnianych braci (...) umieszcza tutaj, a troszcząc się o nich z książęcą hojnością zaopatruje zbudowany dla nich kościół w kielichy, ornaty i inne kosztowności.

Do Brześcia Kujawskiego zakonnicy sprowadzeni zostali z Krakowa. Nie zachował się dokument fundacyjny klasztoru, musimy więc zaufać autorowi, spisanych dwa wieki później, Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae. W 1294 r. osiedlił się w Brześciu zakon szpitalny - Krzyżacy z Gwiazdą, którzy wybudowali tu szpital i kościół. W Brześciu w 1260 r. urodził się i wychował przyszły król Polski Władysław Łokietek; tu odbywano zjazdy polsko-krzyżackie (latach 1320 i 1324). Podczas oblężenia krzyżackiego w 1332 r. miasto i klasztor zostały zburzone, a Krzyżacy przenieśli miasto w bardziej odpowiednie miejsce, zabezpieczając je murami z wypalanej cegły. Gdy Krzyżacy, którzy pozostali w mieście aż do Traktatu Kaliskiego, opuścili Brześć i powrócił on w granice Rzeczpospolitej, nastąpił rozwój miasta, odbudowano także kościół i klasztor.

Zakon Kaznodziejski (łac. Ordo Praedicatorum) założony został w 1216 r. przez św. Dominika „szczególnie dla kaznodziejstwa i zbawiania dusz”. Do Polski dominikanów sprowadził św. Jacek Odrowąż, który założył pierwszy klasztor w Krakowie. Brzescy dominikanie swą działalnością obejmowali obszar księstwa brzesko-kujawskiego, z tego okręgu pochodziła też większość mnichów. Podstawę ich dochodów stanowiła kwesta związana z działalnością kaznodziejską oraz przychody z gruntów ziemskich i budynków w mieście. W Brześciu Kujawskim dominikanie przebywali z przerwami, do kasaty w 1864 r.

Do dnia dzisiejszego zachował się kościół poklasztorny pw. św. Michała Archanioła, pochodzący z drugiej połowy XIV w. – gotycki, lecz zawierający liczne formy neobarokowe wprowadzone w latach 1922-1928 po pożarze świątyni. Korpus świątyni jest bazylikowy, od strony południowej znajduje się dobudowana w XVII w. czworoboczna kaplica, w nawie południowej znajduje się też gotycki portal z drugiej połowy XIV w. W prezbiterium - ufundowanym przez Zbyluta z Gołańczy (biskupa włocławskiego w latach 1365-1383) - znajduje się ołtarz główny mieszczący manierystyczny (pochodzący prawdopodobnie z 4 ćwierci XVI lub z I poł. XVII w.) obraz Matki Bożej Różańcowej, szczególnie czczonej przez dominikanów (według legendy, św. Dominik, w objawieniu jakiego doświadczył, otrzymał od Matki Bożej różaniec). Ołtarz boczny, będący przykładem barokowego snycerstwa, zawiera obraz przedstawiający dominikańskiego świętego Wincentego Ferreriusza (1350-1419), który głosząc nadejście Antychrysta zyskał sobie przydomek anioła Apokalipsy. Pod murem kościoła ustawiono kamień z okolic Brześcia, na którym, jak głosi napis „siadał król Łokietek”.

Z klasztoru, przylegającego niegdyś do kościoła od strony północnej, zachowało się jedynie wschodnie skrzydło zajmowane do niedawna przez siostry elżbietanki. Według źródeł historycznych, w podziemiach klasztoru został pochowany starosta brzesko-kujawski Rafał Leszczyński; zachowała się tablica z brązu z herbem Wieniawa, na której napis z literami w stylu gotyckim głosi: „Tu leży Jaśnie Wielmożny Rafał Leszczyński z Leśna, kasztelan poznański, marszałek koronny królestwa polskiego, starosta siedlecki, łęczycki, brzeski; zmarł 28 stycznia roku pańskiego 1501 - orate pro eo”. W czasie prowadzonych ostatnio badań toruńscy archeolodzy odkryli w podziemiach klasztoru krypty z ludzkimi szczątkami; wiele wskazuje też na to, że pod ołtarzem podominikańskiego kościoła mogła zostać pochowana Eufrozyna, matka Władysława Łokietka.