Nie tylko "Baszta" na rynku

Żnin uważany jest za niepisaną stolicę Pałuk, regionu położonego na północnym krańcu historycznej Wielkopolski, między Notecią i Wełną. Nazwa ziemia pałucka (terra Palucenzis) została zapisana po raz pierwszy w XIV w. przez Janka z Czarnkowa.

Żnin, położony na przesmyku między Jeziorami Żnińskim Dużym i Małym, powstał na miejscu grodu, którego znaczenie wzrosło w czasach piastowskich - sprawował kontrolę nad przeprawą przez Gąsawkę i strzegł drogi w głąb państwa. Wzmiankowany był już w bulli papieża Innocentego II w 1136 r., a prawa miejskie otrzymał w 1263 r. Od pierwszej połowy XII w., do rozbiorów, miasto było własnością arcybiskupów gnieźnieńskich, którzy tutaj mieli jedną ze swoich rezydencji. Jakub I, rodem ze Żnina, zasiadał na stolicy arcybiskupiej w Gnieźnie w pierwszej połowie XII w. i przypisują mu zwykle, że miasto opasał murem obronnym i zrobił z niego silną, jak na owy czas fortecę, że pobudował ratusz i kościół farny.

Książę Przemysł II nadał arcybiskupowi Jakubowi Śwince prawo posługiwania się w mieście Żninie własną monetą. Po zniszczeniu w 1331 r. przez Krzyżaków miasto odbudowano i otoczono murami obronnymi. W średniowieczu Żnin był jednym z największych i znaczących miast Wielkopolski. W czasie napadu Szwedów w 1655 r., jeden z oddziałów szwedzkich zdobył Żnin i zburzył jego mury.

Szczątki starodawnych murów, które niegdyś opasowały miasto Żnin, oraz zamek obronny arcybiskupów gnieźnieńskich, dziś w gruzach zagrzebane leżą, i ciekawemu przechodniowi szukać się każą. Ostatnim pomnikiem dawniejszej świetności Żnina jest wieża ratuszna – taki zapis znajdujemy we Wspomnieniach Wielkopolski Edwarda Raczyńskiego.

Stojąca pośrodku rynku gotycka wieża, zwana przez mieszkańców „basztą”, zbudowana jest z cegieł w układzie polskim. Ciekawa jest konstrukcja wieży – w przyziemiu kwadratowa, w górnych kondygnacjach ośmioboczna, nakryta dachówką. Przyjmuje się, że wieża powstała w połowie XV w. jako ratusz wieżowy. Później przyłączono do niej drewniany budynek, który jednak spłonął w czasie pożaru w XVII w. Obecnie „baszta” jest siedzibą Muzeum Ziemi Pałuckiej – placówki miejskiej, kontynuującej tradycje założonego w 1962 r. Muzeum Regionalnego PTTK. Przeprowadzony na początku 2009 r. remont przywrócił wystrojowi obiektu gotycki charakter.

Na pierwszym piętrze odtworzony został skarbiec miejski, gdzie przedstawiono historię pieniądza na ziemiach polskich oraz miary i wagi sprzed stuleci. Na drugim piętrze znajduje się Ława Miejska - sala narad średniowiecznych rajców miejskich. Kolejne piętro to galeria poświęcona najsłynniejszym żninianom m. in.:

• braciom Janowi i Jędrzejowi Śniadeckim – uczonym epoki Oświecenia;
• Klemensowi Janickiemu – piszącemu po łacinie poecie polskiego Odrodzenia,
• Erazmowi Glicznerowi – żyjącemu w drugiej połowie XVI wieku przywódcy luteran, autorowi pierwszej w języku polskim rozprawy o wychowaniu dzieci.

Na poddaszu wieży znajduje się mechanizm zegara z XVIII w. oraz dzwon ozdobiony napisem upamiętniającym pożar miasta w 1751 r.

W mieszczącej się przy rynku dawnej siedzibie władz miejskich, tak zwanym „Magistracie” znajdują się stałe wystawy Muzeum: „Historia żnińskiego drukarstwa” (w okresie międzywojennym Żnin był dużym ośrodkiem wydawniczym i drukarskim), „Etnografia Pałuk”, Muzeum Sportów Motorowodnych oraz Galeria im. Tadeusza Małachowskiego – współczesnego żnińskiego malarza – prezentująca wystawy czasowe o tematyce artystycznej.

Do dzisiaj przetrwało urbanistyczne założenie starego miasta, a o jego historii informują kamienne tabliczki z dawnymi nazwami ulic (Sukiennicza, Szewska, Wielka, Zduńska, Farna, Mnisia, Ciasna, Dworska czy Wodna) oraz tablice ustawione wzdłuż trasy miejskiej „Spacer po średniowiecznym Żninie”. Wędrując tym szlakiem, oprócz średniowiecznej wieży ratuszowej, warto zobaczyć też: dawny gotycki kościół pw. Najświętszej Maryi Panny (obecnie kościół pw. św. Floriana, przebudowany w końcu XVIII wieku), kościół pw. NMP Królowej Polski (dawny zbór ewangelicki wzniesiony na miejscu klasztor o.o. Dominikanów, których do Żnina sprowadzono w 1338 r.) oraz dawny dwór biskupi tzw. Sufraganię, w którym mieści się Muzeum Sztuki Sakralnej. Kolejne tablice ścieżki dydaktycznej przypominają o nieistniejących już dziś bramach miejskich: Toruńskiej (obecnie skrzyżowanie ulicy 700-lecia, Parkowej i Lewandowskiego), Poznańskiej (dzisiejsza ul. Kościuszki) oraz Wodnej (obecnie skrzyżowanie ulicy Sienkiewicza i Licealnej).