Romańska "literatura niepiśmiennych"

Dwie niezwykle interesujące świątynie romańskie znajdują się na Wzgórzu św. Wojciecha w Strzelnie. Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny wzniesiono dla norbertanek w latach 1174-1216, a fakt nadania klasztorowi różnych przywilejów gospodarczych potwierdzony został w bulli papieskiej z 1193 r. Jest to trójnawowa bazylika z transeptem i kaplicami.

Późniejsze przebudowy zniekształciły romańską bryłę świątyni, nadały jej barokową fasadę, a jej wnętrze posiada zarówno elementy romańskie, jak również gotyckie i barokowe. Rzadkością w skali światowej są - odsłonięte w 1946 r. spod zamurowania w barokowych ceglanych filarach - cztery romańskie kolumny znajdujące się między nawami kościoła.

Sztuka rzeźbiarska w średniowieczu służyła nie tylko ozdobie budowli, miała także do spełnienia ważne funkcje informacyjne i dydaktyczne. Ówcześni ludzie na ogół nie umieli czytać ani pisać. Rzeźby o bogatej treści ukazywały im więc nie tylko prawdy o Bogu i wierze, ale były także przedstawieniem ówczesnej wiedzy. Zwano je „literaturą niepiśmiennych” (illitterati literatura) - można je czytać jak średniowieczne traktaty teologiczne. Rzeźbiarzy, którzy wyrażali swe idee za pomocą postaci ludzi i zwierząt, nazywano „mistrzami żywego kamienia” (magister lapidis vivi). Forma i styl płaskorzeźb zdobiących kolumny w Strzelnie sugerują, że ich autorem był prawdopodobnie zakonnik - norbertanin, pochodzący z Francji lub Niemiec.

Szczególnym bogactwem dekoracji, świadczącym o umiejętnościach kamieniarza, cechują się dwie spośród czterech kolumn wykutych w Strzelnie pod koniec XII w. - mają trzony całe zdobione, każda z nich przedstawia 18 płaskorzeźb figuralnych. Zgodnie z obyczajem kościelnym, na prawej (południowej) kolumnie, umieszczono personifikacje cnót takich jak: Sprawiedliwość, Roztropność, Wstrzemięźliwość, Cierpliwość, Radość, Czystość, Pokora, Posłuszeństwo i Wiara. Lewa kolumna przedstawia grzechy i wady, wśród których rozpoznać można między innymi: Gniew, Pychę, Obżarstwo, Zabójstwo, Swawolę, Krzywoprzysięstwo, Niewiarę, Zawiść i Nieczystość. Piękna romańska kolumna z roślinnym ornamentem podtrzymuje gotyckie sklepienie palmowo-krzyżowe w kaplicy św. Barbary znajdującej się po prawej stronie prezbiterium. Nad wejściem do kaplicy św. Barbary, na zewnątrz kościoła, znajduje się romański tympanon fundacyjny przedstawiający św. Annę trzymającą Najświętszą Marię Pannę i fundatora kościoła, wśród innych klęczących postaci. W północnej części transeptu podziwiać można ołtarz Świętego Krzyża ze starą rzeźbą ludową Chrystusa Ukrzyżowanego oraz 658 relikwiami.

Do kościoła przylega dawny klasztor Norbertanek, znajduje się w nim niewielkie muzeum – Romański Ośrodek Kultury im. Ottona i Bolesława. Zebrano tam dokumenty z dziejów klasztoru, szaty liturgiczne, relikwiarze, a także płyty nagrobne i trzy oryginalne romańskie tympanony - wśród nich, pochodzący zapewne z końca XII w., jeden z najokazalszych tego typu w Polsce, tympanon portalu północnego. W trójlistnym, obwiedzionym fryzem roślinnym kamiennym tympanonie przedstawiono prawdziwy traktat teologiczny: pole centralne wypełnia postać Chrystusa depczącego lwa i smoka, obok widać postacie ewangelistów Marka i Łukasza, a dalej św. Piotra i Pawła.