Średniowieczne krypty

W Mogilnie, leżącym w pobliżu ważnego traktu z Gniezna do Kruszwicy, na wzgórzu położonym na niewielkim półwyspie nad Jeziorem Mogileńskim, istniał jeden z ważniejszych grodów powstającego państwa polskiego.

Około 1050 r., w obrębie osady grodowej Kazimierz Odnowiciel założył klasztor benedyktynów, a piersi zakonnicy przybyli z Bawarii lub Nadrenii. Budowę klasztoru dokończył syn Kazimierza, Bolesław Szczodry (pod kościelnym chórem znajduje się fresk przedstawiający tego dobrodzieja klasztoru). W średniowieczu opactwo w Mogilnie wspierało wysiłki chrystianizacyjne metropolii gnieźnieńskiej w kierunku północnym, na Pomorzu Gdańskim i Ziemi Chełmińskiej. Do czasu kasaty zakonu w 1833 r. benedyktyni byli inicjatorami rozwoju kultury i gospodarki w rejonie. Od 2014 r. klasztor w Mogilnie jest siedzibą zakonu Braci Mniejszych Kapucynów, a w nawiązaniu do benedyktyńskiej tradycji otwarto tu Europejskie Centrum Spotkań „Wojciech-Adalbert”, którego działalność ma przypominać o chrześcijańskich korzeniach Europy i Polski; Centrum udostępniane jest także grupom, które przyjeżdżają na Szlak Piastowski z własnym programem. W lipcu, z okazji przypadającego dnia patrona miasta św. Benedykta, w Mogilnie organizowane doroczne Dni Benedyktyńskie.

Trójnawowa bazylika pod wezwaniem św. Jana Apostoła, zbudowana po połowie XI w. ma obecnie formy barokowe, ale niegdyś była to jedna najokazalszych kamiennych budowli romańskich w Polsce. Na przestrzeni wieków kościół był wielokrotnie przebudowywany, mimo to zachował formę bazyliki romańskiej z elementami gotyku, renesansu i baroku. Podczas prac renowacyjnych w kościele odsłonięto mury romańskie i posadzkę w prezbiterium pochodzącą z XIII w. Na szczególną uwagę zasługują krypty w podziemiach kościoła. Krypta zachodnia, umieszczona pod dawna wieżą, jest jedną z nielicznych tego typu w Europie. Kwadratowe pomieszczenie przykryte jest sklepieniem krzyżowym wspartym na jednym filarze zwanym "opatem". Chociaż w Mogilnie nie odnotowano żadnego kultu relikwii wczesnośredniowiecznych to krypta ta ma charakter relikwiarzowy - posiada wnękę na relikwiarz. Przy kamiennym ołtarzu w krypcie wschodniej przez 800 lat odprawiano nabożeństwa, można zauważyć wgłębienie, które wskutek używania powstało w kamieniu tworzącym środkową część płyty ołtarzowej. W centralnej części krypty wykonano dwa epitafia z brązu przedstawiające imiona pierwszego i ostatniego opata mogileńskiego – Mengoza oraz Emiliana Kosińskiego. Z okresu późnogotyckiego pochodzą sklepienia naw, w tym kryształowe w nawach bocznych. Fasada zachodnia z dwiema wieżami w końcu XVIII w. uzyskała charakter późnobarokowy. Wyposażenie wnętrz klasztoru i kościoła pochodzi z okresu przebudowy w XVIII w. W centralnym punkcie ołtarza głównego w stylu rokoko znajduje się wcześniejszy, siedemnastowieczny obraz Matki Boskiej Śnieżnej. Do ciekawego wyposażenia kościoła należą także stalle z lat 1760–1770, ołtarze boczne z tego samego okresu, rokokowa ambona oraz dziewiętnastowieczna chrzcielnica.

Od strony południowej do kościoła przylega budynek klasztorny, przebudowany w XVIII w. Jego trzy skrzydła i ściana kościoła tworzą wirydarz, w którego centrum znajduje się studnia z XI wieku, uchodząca za najstarszą w Polsce (w XIV w. przestała być używana i została zasypana, niedawno odkryta przez archeologów i zrekonstruowana). W czasach benedyktyńskich w części południowej znajdowało się mieszkanie opata, refektarz i kuchnia, w części wschodniej pomieszczenia dla służby i dormitorium czyli sypialnia zakonników, natomiast w części zachodniej pomieszczenia pomocnicze. W trakcie prowadzonych tu niedawno prac adaptacyjnych i remontowych archeolodzy dokonali wiele cennych odkryć, dzięki którym w klasztorze mogileńskim oglądać można relikty pierwotnej i późniejszej architektury benedyktyńskiej: mur romański w skrzydle zachodnim, piwnice w skrzydle południowym, a także fragmenty polichromii w salach klasztornych.

Na terenie pobliskiej dawnej osady podgrodowej, znajduje się kościół parafialny św. Jakuba Apostoła. Proboszczem tej parafii a także kościoła św. Jana był Piotr Wawrzyniak, wielki patriota i społecznik w okresie zaboru pruskiego, jeden z najbardziej zasłużonych księży dla Wielkopolski i Kujaw. W Parku Miejskim znajduje się pomnik ks. Wawrzyniaka, a na cmentarzu jego grobowiec.