Benedyktyńska perła wśród niziny

Widoczny z daleka kościół klasztorny wznosi się – jak każe benedyktyńska tradycja – na wzgórzu dominującym nad okolicą, w pobliżu głównych szlaków komunikacyjnych łączących Wielkopolskę ze Śląskiem. Benedyktyni przybyli do Polski wraz z chrześcijaństwem; benedyktynem był święty Wojciech, a prawdopodobnie także pierwszy biskup Jordan. Do Lubinia mnisi przybyli w 1070 r. z opactwa św. Jakuba w Leodium (Liège). 

Fundatorem lubińskiego klasztoru był zapewne król Bolesław Szczodry (Śmiały), który obdarzył mnichów 30 okolicznymi osadami. Oprócz nieustannej modlitwy i pracy - zgodnie z dewizą św. Benedykta: Ora et labora - mnisi zajmowali się umacnianiem wiary chrześcijańskiej ludności południowej Wielkopolski, przepisywali księgi, spisywali kroniki i inne dokumenty. Jak głosi tradycja, z Lubiniem związany był też pierwszy polski kronikarz Gall Anonim, autor Kroniki polskiej, której bohaterami są władcy Polski z dynastii Piastów, spisanej w języku łacińskim za czasów Bolesława Krzywoustego. Warto wspomnieć, że przed ponad 750 laty lubiński benedyktyn Maciej, notariusz księcia Bolesława Pobożnego po raz pierwszy zastosował określenie Wielkopolska - używając nazwy dux Polonie Maioris na dokumencie wystawionym w 1257 r. przez księcia Bolesława.

W czasie badań archeologicznych, prowadzonych w Lubiniu w prowadzone w latach 1978-1987 i 1990-1991 pod kierunkiem prof. Zofii Kurnatowskiej, odkryto tu fragmenty pierwszych budowli romańskich m.in. wielkiej trzynawowej bazyliki (o długości 50 m i szerokości 34 m), której budowa nie została jednak nigdy ukończona, prawdopodobnie z powodu  wygnania z kraju Bolesława Szczodrego w 1079 r. W pierwszej połowie XII w., wzniesiono nową świątynię (fundację opactwa odnowił Bolesław Krzywousty przy finansowym wsparciu potężnego w średniowieczu wielkopolskiego rodu Awdańców), która wraz z zabudowaniami klasztornymi miała charakter obronny i zdaniem archeologów była jednym z najwcześniejszych przykładów na ziemiach polskich twierdzy kamiennej o regularnym czworobocznym zarysie z zastosowaniem baszt narożnikowych.

Obecny barokowy kościół wzniesiony został w XVIII w. na pozostałościach budowli romańskiej i późniejszej świątyni gotyckiej (wschodni szczyt prezbiterium, ceglane mury nawy głównej i fragmenty wieży, na uwagę zasługują też zachowane portale romańskie i gotyckie). Sklepienia pokryte są piękną polichromią o tematyce maryjnej. Najokazalszą częścią świątyni jest prezbiterium, będące zarazem chórem zakonnym. W dębowych stallach zbierają się mnisi, by zgodnie ze wskazaniami reguły św. Benedykta odmawiać modlitwy liturgiczne. Stalle – wykonane w latach 1730-38 przez wrocławski warsztat Jerzego Urbańskiego – ozdobione są między innymi rzeźbami doktorów Kościoła i muzykujących aniołów. Obok znajdują się prowadzące do zakrystii żelazne drzwi gotyckie z XV w. i tron opacki z XVII w. W ołtarzu głównym umieszczony jest obraz Narodzenia Najświętszej Marii Panny pędzla Paula Trogera – twórcy znanego z dzieł znajdujących się w benedyktyńskich klasztorach Austrii i Bawarii. Barokowe konfesjonały pochodzą z XVIII wieku. Na ścianach nawy głównej umieszczone są późnorenesansowe płyty nagrobne opatów lubińskich. Po prawej stronie nawy znajduje się kaplica z sarkofagiem Sługi Bożego Bernarda z Wąbrzeźna i płytą nagrobną księcia Władysława Laskonogiego (tradycja głosi, że wielkopolski książę pochowany został w kaplicy grobowej dobudowanej do prezbiterium).

Z kościołem łączy się klasztor, wzniesiony w 1617 r. i przebudowany później w stylu barokowym. Zachowały się fragmenty murów z XVIII wieku okalających kościół i klasztor, a w nich dwie bramy. Na dziedzińcu przed kościołem rośnie najstarszy (ponad 250 lat) i najbardziej okazały kasztanowiec w Polsce. O kościele, klasztorze i zgromadzonych tam cennych pamiątkach można wiele dowiedzieć się od życzliwych ojców benedyktynów, którzy mimo rozlicznych zajęć zawsze znajdują czas dla pielgrzymów i turystów. Przy klasztorze działa Ośrodek Medytacji Chrześcijańskiej, benedyktyni prowadzą też "Dom Gości" oraz produkują likier ziołowy "Benedyktynka", który znakomicie poprawia nastrój i samopoczucie, a prowadzącym nerwowy tryb życia przynosi błogi sen.

Na sąsiednim pagórku, oddzielonym od wzniesienia klasztornego szosą, znajduje się stara kamienna świątynia uchodząca za jeden z cenniejszych zabytków romańskich w Wielkopolsce. To kościół św. Leonarda wzniesiony na początku XIII wieku z fundacji benedyktynów, dla zorganizowanej przez nich parafii, rozbudowany z cegieł w latach 1549-56 w stylu gotyckim, z późnorenesansowym szczytem.

W 2009 r. zespół opactwa Benedyktynów wraz z kościołem został uznany za Pomnik Historii.