Spotkanie ze słowiańskimi wojami

Grzybowo, położone w centrum ziemi gnieźnieńskiej, kolebce państwa polskiego, było jednym z grodów odgrywających ważną rolą w początkach formowania się państwa Piastów. Chociaż o grodzie nie wspominają średniowieczne zapiski i dokumenty, grodzisko już od dawna było znane archeologom.

Pod koniec XIX w. badania sondażowe w Grzybowie przeprowadzał niemiecki badacz Wilhelm Schwartz, a w 1937 r. amatorskie badania prowadził młody pasjonat historii Olgierd Brzeski - wówczas gimnazjalista, przebywający tu na wakacjach u rodziny Lutomskich, ostatnich właścicieli Grzybowa. Miejscowość ta stała się szerzej znana dopiero po 1990 r., kiedy to, mieszkający w Kanadzie Brzeski utworzył przy Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk fundację, która zajęła się organizacją i finansowaniem badań w Grzybowie i rozpoczęto tam systematyczne badania archeologiczne. Obecnie Rezerwat Archeologiczny Gród w Grzybowie jest oddziałem Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. W ramach zagospodarowania terenu oczyszczono wały i wnętrze grodziska z dzikiej roślinności, a na miejscu pola uprawnego powstał pawilon muzealny stylizowany na historyczna bramę wjazdową; z salą wystawową i dydaktyczną, a także biblioteką i pracowniami archeologów.

Dotąd przebadano zaledwie niewielką część grodziska, jednak już dziś wiadomo, że był to jeden z największych średniowiecznych grodów, kilkakrotnie większy i nieco starszy niż uznawane za książęce centra władzy Piastów Lednica czy Gniezno. Jego powierzchnia wynosiła prawie 5 ha, a majdan o powierzchni 2,2 ha otoczony był wałem obronnym o wysokości 16 m i podstawie około 27 m. Do dziś w niektórych partiach grodziska istnieje wał o wysokości 8,5 m (od poziomu zachowanej częściowo fosy). Na podstawie wykonanego modelu konstrukcji wału grodowego stwierdzono, że do jego budowy potrzeba było około 62 tys. m² drewna i 84 tys. m² mieszaniny ziemi, gliny i piasku. Jak wykazały badania drewna użytego do budowy wału, gród powstał około 930 r. Najstarsze naczynia ceramiczne znalezione przez archeologów w Grzybowie datowane są na 915 r. Prawdziwe emocje ogarnęły badaczy w 1999 r., kiedy to w grodzisku natrafiono na blisko 800 fragmentów srebrnych monet arabskich pochodzących z IX–XI w. Znalezione zabytki poświadczają obecność w grodzie przedstawicieli ówczesnej elity, a tym samym określają ważną pozycję grodu w Grzybowie w najdawniejszej strukturze władzy. Gród istniał do połowy XI w., później został opuszczony, a jego wnętrze do niedawna było polem uprawnym.

Na wycieczkę do Grzybowa najlepiej wybrać się w sierpniu - wtedy w grodzisku odbywa się Grzybowski Turniej Wojów. W czasie imprez, których celem jest propagowanie tradycji i obyczajów starosłowiańskich odbywają się pokazy rzemiosła średniowiecznego, turniej wojów, pokazy rzemiosł i scenki historyczne, a także bitwa w obronie grodu.

Po zwiedzeniu grodziska warto też poznać inne ciekawostki Grzybowa. Przy drodze do Wrześni znajduje się dwór z XIX w., przebudowany na przełomie XIX i XX w. dla rodziny Lutomskich - ostatnich właścicieli Grzybowa. Przed dworem stoi wykonana w latach 30-tych XX w. kopia słynnego posągu słowiańskiego bożka Światowida znalezionego w rzece Zbrucz na Podolu. W północnej części wsi, przy szosie do Gulczewa znajduje się drewniany, kryty gontem kościół św. Michała Archanioła wzniesiony w 1757 r. z fundacji ówczesnego właściciela wsi Stanisława Trąmpczyńskiego. Na przykościelnym cmentarzu koniecznie trzeba zobaczyć kaplicę cmentarną zbudowaną w latach 1936-38 z przeznaczeniem na grobowiec Lutomskich. Kaplica ta w formie kamiennej rotundy naśladuje znajdującą się na Wawelu wczesnoromańską kaplicę św. Feliksa i Adaukta. Część zabytków pozyskanych w czasie prac archeologicznych, a także makieta grodu eksponowane są w Muzeum we Wrześni – warto je odwiedzić przy okazji wycieczki do Grzybowa.