Najmniejsza świątynia romańska w Wielkopolsce

Na obrzeżu Giecza, wśród uprawnych pól, wyróżnia się wzniesienie, nazywane „Grodziszczkiem”. To pozostałość po jednym najstarszych i najważniejszych ośrodków grodowych położonych w centrum Wielkopolski, kolebki powstającego państwa polskiego. Zapis z „Kroniki” Galla Anonima pokazuje siłę militarną i znaczenie piastowskich grodów w czasach Bolesława Chrobrego:

z Poznania bowiem 1300 pancernych rycerzy i 4000 żołnierzy z tarczami, z Gniezna 1500 pancernych i 5000 tarczowników, z Włocławka grodu 800 pancernych i 2000 tarczowników, z Giecza 300 pancernych i 2000 tarczowników; ci wszyscy niezwykle waleczni wprawieni w rzemiośle wojennym występowali do boju(...)

We wczesnym średniowieczu potężny gród w Gieczu połączony był z osadą położoną po drugiej stronie obecnie wyschniętego jeziora dwutraktowym mostem o długości około 180 m. Dziś grodzisko z dawną osadą łączy grobla, wiodąca przez bagniste łąki, biegnąca równolegle do wczesnośredniowiecznego mostu. Podczas gdy początki grodu zostały archeologicznie poświadczone w okresie wyprzedzającym o kilka dziesięcioleci powstanie innych grodów centralnych wczesnopiastowskiego państwa, to okres rozkwitu podgrodzia - osady targowej został określony na XI do końca XIII w.

Na niewielkim wyniesieniu, w centrum dawnej osady (na zachodnim skraju obecnej wsi Giecz), stoi niewielki, zbudowany z kostki granitowej kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja, pełniący funkcje świątyni parafialnej. Ta najmniejsza w całości zachowana świątynia romańska w Wielkopolsce jest jednym z bardziej znanych wielkopolskich zabytków architektury romańskiej. Pierwsza świątynia w tym miejscu wzniesiona została najprawdopodobniej w 2. połowie XI w. i zastąpiona na przełomie XII/XIII w. nieco większą budowlą. W roku 1932 kościół został wpisany do rejestru zabytków i tym samym objęty ochroną konserwatorską. Obecny kształt świątyni jest wynikiem prac konserwatorsko-remontowych, przeprowadzonych w latach 50. XX w., a spowodowanych jej złym stanem technicznym. W wyniku tych prac nastąpiła reromanizacja świątyni. Po przeprowadzeniu w latach 1993-2000 ratowniczych badań archeologicznych (odsłonięto wówczas wszystkie dostępne archeologicznie kamienne relikty pierwszej powstałej w tym miejscu budowli sakralnej) i podjęciu kolejnych prac remontowo-konserwacyjnych (także wzmocnieniu statyki budowli poprzez klamrowanie ścian i otoczenie ich stalową konstrukcją), świątyni przywrócono funkcje parafialne, dbając jednocześnie o zabezpieczenie reliktów archeologicznych i udostępnienie ich zainteresowanym. Wewnątrz apsydy zachowały się relikty mensy ołtarzowej wykonanej z ciosów kamiennych; w jej wschodniej ściance odkryto charakterystyczny niewielki otwór przeznaczony zapewne na pomieszczenie relikwii.

Świątynia jest to budowlą jednonawową, bez wieży, z wydzielonym prezbiterium z apsydą. Nawę i prezbiterium nakrywają dachy wykonane z łupków, dwuspadowe o różnej wysokości, natomiast apsydę dach półstożkowy. Ciosy piaskowca tworzące południowo-zachodni narożnik kościoła wykorzystywane były - jak głosi podanie - do ostrzenia mieczów; widać na nich głębokie podłużne rysy i wyraźne ślady wygładzania. Wejście do wnętrza kościoła prowadzi przez znajdujący się od strony południowej, zrekonstruowany romański portal o prostych schodkowych uskokach. Wewnętrzne lica ścian kościoła są wybiałkowane, jednak w filarach łuku tęczowego pozostawiono widoczne kostki granitowe.

Przy kościele pochowany jest Stanisław Hebanowski (1820-98), właściciel Giecza, autor projektu poznańskiego Teatru Polskiego oraz wielu wielkopolskich siedzib ziemiańskich. Obok spoczywa jego wnuk, również Stanisław (reżyser teatralny, prozaik i tłumacz, 1912-1983).